Logistyka pojęcia i definicje

1. 1. Pojęcie i istota logistyki

Logistyka to sfera działalności gospodarczej, której przedmiotem są przede wszystkim rzeczowe i informacyjne procesy przepływu produktów materialnych przedsiębiorstwie oraz między produktami gospodarującymi. Strumienie przepływu są tym elementem, który łączy całokształt zjawisk i procesów logistycznych. Zarządzanie tymi procesami w ich integralnym rozumieniu to także domena logistyki, a nawet swego rodzaju filozofia logistyczna.

Logistyka jest jednocześnie dziedziną wiedzy, która bada zjawiska i procesy związane z transportem, magazynowaniem, kształtowaniem zapasów i innymi czynnościami. Dostarcza ona praktyce gospodarczej odpowiednie metody i sposoby sterowania tymi procesami.

Ostatnie lata są okresem upowszechniania w praktyce gospodarczej, a także w literaturze ekonomicznej pojęcia „ logistyka”. Dotyczy to zwłaszcza kraj o rozwiniętej gospodarce rynkowej, które cechuje wysoka produktywność zaangażowanych zasobów, sprawność procesów gospodarczych, wydłużenie horyzontu czasowego w zarządzaniu. Do tych sukcesów ekonomicznych przyczyniły się niewątpliwie także nowoczesne rozwiązania logistyczne.

Większość autorów rozpatrujących problemy logistyki, źródła tego pojęcia upatruje w działaniach wojskowych. B.H Kortschak stwierdza, że już cesarz bizantyjski Leontas ( 886 – 911 ) odnosił logistykę do sfery militarnej i pisał, że jest rzeczą logistyki „ żeby żołd był wypłacony, wojsko odpowiednio uzbrojone i uszeregowane, wyposażone w działa i sprzęt wojenny, żeby potrzeby wojska były dostatecznie i w odpowiednim czasie zaspokojone, a każda wyprawa wojenna odpowiednio przygotowana …” ¹

Inni autorzy, w tym także polscy, źródło pojęcia „logistyka” odnoszą do dzieła generała szwajcarskiego A.H Jominiego „ Zarys sztuki wojennej”, wydanej w Paryżu w 1837 r.

W polskiej literaturze ekonomicznej najwcześniej pojęcie logistyki wprowadził w latach 60 – tych XX wieku W. Stankiewicz w książce „Logistyka”. Dotyczyła ona przede wszystkim sfery obronności. ²

F i I. Beier i K. Rutkowski stwierdzają, że „ logistyka „ nie jest pojęciem jednoznacznie rozumianym, podobnie jak produkcja czy marketing. Według tych autorów definicja logistyki jest następująca : „ Przez logistykę rozumie się z reguły pojęcie oznaczające zarządzanie działaniami przemieszczania i składowania, które mają ułatwić przepływ produktów z miejsc pochodzenia do miejsc finalnej konsumpcji, jak również związaną z nimi informację w celu zaoferowania klientowi odpowiedniego poziomu obsługi po rozsądnych kosztach „ ³

Z definicji tej, jak stwierdzają jej autorzy, wynikają trzy zadania stawiane logistyce :

– koordynacja przepływu surowców, materiałów i wyrobów gotowych do konsumentów ,

– minimalizacja kosztów tego przepływu ,

– podporządkowanie działalności logistycznej wymogami obsługi klienta.

Wspomniani wyżej autorzy podkreślają, że już w latach 50 – tych XX wieku zaczęły pojawiać się w USA , a następnie w innych krajach zachodnich „ koncepcje menedżerskie postulujące pogrupowanie działań związanych z przepływami produktów celu umożliwienia kompleksowego zarządzania nimi. „⁴

Autorzy podręcznika akademickiego „ Marketing. Punkt zwrotny nowoczesnej firmy” następująco sformułowali definicję logistyki : „ Logistykę w szerokim rozumieniu traktujemy jako zintegrowany system kształtowania i kontroli procesów fizycznego przepływu towarów oraz ich informacyjnych uwarunkowań, zmierzających do osiągnięcia możliwie najkorzystniejszych relacji między poziomem świadczonych usług ( poziomem obsługi odbiorców ) a poziomem i strukturą związanych z tym kosztów „ ⁵

Wielu autorów, definiując pojęcie logistyki jako sfery działalności gospodarczej i logistyki jako dziedziny wiedzy ekonomicznej. Wydaje się, że takie rozróżnienie może stanowić podstawę precyzyjniejszego zdefiniowania pojęcia „ logistyka „.

precyzyjniejszego polskiej literaturze ekonomicznej termin „ logistyka „ został szerzej opisany dopiero na przełomie lat 80 i 90 – tych XX wieku. Wiele elementów logistyki było jednak poruszanych o wiele wcześniej. Szczególnie szeroko omawiano w literaturze problemy sterowania zapasami.

Zdefiniowanie pojęcia kosztów zapasów , badanie ich poziomu i struktury ⁶ nastąpiło na początku lat 70 – tych. Niektóre elementy infrastruktury logistycznej zostały przedstawione w publikacjach dotyczących gospodarki magazynowej, transportu, opakowań.

W ówczesnych warunkach logistykę łączono z gospodarką materiałową jako całokształtem gospodarowania materiałami sferze produkcji i obrotu. ⁷

W krajach o gospodarce rynkowej nastąpiła ewolucja zakresu i funkcji logistyki , a także jej wykorzystywania w procesach zarządzania. W rozwoju logistyki można wyodrębnić kilka etapów dla rozumienia istoty i teorii logistyki, a także wykorzystania jej instrumentów w procesach praktycznego działania.

Pierwszy etap przypada na lata 50 – te XX wieku. Charakteryzuje się ona nie zintegrowanymi działaniami logistycznymi , nie opartymi na jednolitej koncepcji. W praktyce oznaczało to wyraźne wyodrębnienie samodzielnych działań w sferach :

– zakupu ( prognozowanie popytu, planowanie potrzeb, wybór źródeł dostawy, organizacja zakupu , zapasy ) ,

– magazynowanie ( manipulacje transportowe , składowanie , gospodarka opakowaniami ) ,

– dystrybucji ( obsługa zamówień odbiorców , zapasy wyrobów gotowych , transport , obsługa klienta ).

Drugi etap przypada na lata 60 – te i początek lat siedemdziesiątych XX wieku. Można tu wyodrębnić dwa podstawowe kierunki działań logistycznych. Pierwszy, do którego przywiązano w tym okresie dużą wagę, to fizyczna dystrybucja towarów , a więc dotarcie z produktem do konsumenta. Opierano się niewątpliwie na marketingowych koncepcjach zarządzania przedsiębiorstwem , zorientowanych na odbiorcę. Fizyczna dystrybucja wspierała działania marketingowe. Jej funkcją było dostarczanie wyrobu do klienta we właściwym czasie i miejscu , we właściwej ilości i po odpowiedniej , konkurencyjnej cenie.

Drugi kierunek działań logistycznych obejmował sfery zakupu , manipulacji i magazynowania „ na wejściu „ do przedsiębiorstwa. Ten kierunek określany jest jako „ zarządzanie materiałami „. Obecnie przez zarządzanie materiałami rozumie się :

– programowanie i planowanie potrzeb materiałowych ,

– wybór źródeł zakupu ,

– sterowanie zapasami ,

– manipulację i magazynowanie ,

– transport zewnętrzny i wewnętrzny oraz transport związany z zaopatrzeniem stanowisk roboczych.

Gospodarkę materiałową zwykło się traktować jako całokształt procesów gospodarowania materiałami sferach produkcji i obrotu. W ujęciu mikroekonomicznym obejmowała ona sferę zaopatrzenie , gospodarowanie zapasami , w tym także zapasami wyrobów gotowych , oraz gospodarowanie i efektywne wykorzystanie materiałów w produkcji.⁸

Działania w sferze fizycznej dystrybucji towarów także w sferze zarządzania materiałami były rozpatrywane rozdzielnie przez praktykę. Nie zostały wyraźnie przyporządkowane jednemu , zintegrowanemu celowi przedsiębiorstwa. Rozumiano , że każdy z tych obszarów działania przedsiębiorstwa powinien mieć swój wkład w podniesieniu sprawności funkcjonowania przedsiębiorstwa , umocnienie jego pozycji na rynku , redukcję kosztów w celu zwiększenia zysku i sprostowania ostrym warunkom konkurencji.

Podział ten znalazł odbicie w strukturach organizacyjnych przedsiębiorstwa. Dystrybucja fizyczna była domeną działania służb marketingowych , zarządzanie materiałami – przedmiotem działania służb zakupu ( zaopatrzenie ) a także produkcji.

Dalszy rozwój procesów logistycznych przypada na schyłek lat 70 i na lata 80 – te XX wieku ( etap trzeci ). Logistyka została wówczas zdefiniowana jako zarządzanie strumieniami przepływu materiałów informacji w skali całego przedsiębiorstwa. Wszystkie procesy , czynności , zjawiska i funkcje logistyczne zorientowano w sposób integralny na osiągnięcie strategicznych celów przedsiębiorstwa , tj. maksymalizację zysku w długim horyzoncie czasowym , umocnienie pozycji na rynku globalnym , zwiększenie stopnia przystosowania do zmieniających się warunków otoczenie ( rynków ).

W tym rozumieniu logistyka pozwala patrzeć , analizować i tworzyć podstawę praktycznych działań we wszystkich fazach fizycznego przepływu materiałów przedsiębiorstwie , przy ścisłym powiązaniu z podmiotami rynku dostawczego , dostawczego poprzez rozwiniętą sieć dystrybucji dociera do końcowych odbiorców – konsumentów.

To zintegrowane działanie pozwala na redukcję kosztów i optymalizację działań w całym łańcuchu przepływu. Chodzi więc nie o cząstkowe efekty w całym zintegrowanym systemie , jakim jest współczesne przedsiębiorstwo. W takim zintegrowanym ujęciu zakres logistyki oraz wzajemne relacje : logistyki , dystrybucji i gospodarki materiałowej w skali mikroekonomicznej przedstawiono na rysunku 1.1

Rys. 1.1 Powiązania między logistyką, dystrybucją i gospodarką materiałową

Za: Cz. Skowronek, Z. Sarjusz – Wolski, Logistyka w przedsiębiorstwie PWE, Warszawa 1999r., s.25.

Rozwój logistyki we współczesnych warunkach gospodarki rynkowej występuje nie tylko w pojedynczych przedsiębiorstwach. Obejmuje również procesy przepływu w skali krajowej i globalnej. Pojawiają się nowe koncepcje i sposoby ich praktycznego wykorzystania. Powstały i rozwinęły się centra usług logistycznych. Wprowadzono zasady zarządzania „ odchudzającego „ i „ szczupłego „ ( lean managment ) , polegające na wydzieleniu z przedsiębiorstwa pewnych funkcji i obszarów oraz przeniesieniu ich do wyspecjalizowanych agend i przedsiębiorstw. Następuje udoskonalenie elementów infrastruktury logistycznej , co przyśpiesza przepływ produktów skali globalnej , umożliwia realizację nowych koncepcji zarządzania zapasami ( Just – in – Time ) itp.

Rozwój treści i zakresu procesów logistycznych w rozwiniętych gospodarkach rynkowych przedstawiono na rysunku 1.2.

Rys. 1.2 Etapy rozwoju logistyki

Źródło: Cz. Skowronek, Z. Sarjusz – Wolski, Logistyka w przedsiębiorstwie PWE, Warszawa 1999r., s.26.

1.2 Struktura organizacyjna logistyki

Przedsiębiorstwo, czyli organizacja określona jest jako jednostka gospodarcza wyodrębniona pod względem ekonomicznym, organizacyjnym i prawnym. Prowadzi działalność w celu osiągnięcia zysku. Organizację można też określić jako „system zachowań, którego elementy są powiązane przez procesy transformacji” ⁹ Umożliwia to przełożenie zasad teorii systemów na obszar badań i działalności logistyki.

Działania logistyki mogą być wkomponowane w strukturę organizacyjną przedsiębiorstwa na różne sposoby :

– scentralizowany ,

– zdecentralizowany ,

– kombinację obydwu rozwiązań.

W organizacji scentralizowanej wszystkie zadania i czynności logistyczne są skoncentrowane w ramach jednej strefy funkcjonalnej – logistyki.

Dział logistyczny może być wówczas umieszczony samodzielnie jako komórka, obok innych działów funkcjonalnych (rys. 1.3). Zadania logistyczne mogą być podporządkowane innemu, już istniejącemu działowi funkcjonalnemu (rys. 1.4)

Rys. 1.3. Scentralizowana organizacja logistyki jako podstawowy dział funkcjonalny.

Źródło : Logistyka – koncepcja zarządzania przedsiębiorstwem, PWE, Warszawa 1999r. , s. 203.

Rys. 1.4. Scentralizowana organizacja logistyki jako dział podporządkowany podstawowemu działowi funkcjonalnemu.

Źródło : Logistyka – koncepcja zintegrowanego zarządzania przedsiębiorstwem, PWE, Warszawa 1999r. , s. 203.

Przy organizacji zdecentralizowanej zadania logistyczne są przydzielone do różnych istniejących już działów.

Oprócz wyżej wymienionych organizacji logistyki w tzw. formie „czystej” niekiedy możliwe i uzasadnione jest prowadzenie funkcji w postaci sztabowej.

Taki sztab logistyczny usytuowany jest zazwyczaj w pobliżu zarządu firmy. Pełni on funkcje doradcze, czyli przygotowuje np: analizy, propozycje rozwiązań systemowych itp. Spełnia również funkcje koordynacyjne, które są ukierunkowane na wspomaganie strategicznej działalności logistyki.

W przypadku funkcjonowania formy organizacji sztabowo – liniowej następuje koncentracja zadań logistycznych sztabowych (najczęściej w zarządzie przedsiębiorstwa) a także koncentracja i przyporządkowanie liniowych zadań logistycznych wyodrębnionej sferze funkcjonalnej logistyki.

D. Bowersox, D. Lass i O. Helferich wyróżniają trzy typy wkomponowania logistyki w strukturę organizacyjną przedsiębiorstwa. Pierwszy typ jest charakterystyczny dla przedsiębiorstw działających w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. W owym okresie zadania koncentrowały się w obszarze gospodarki materiałowej oraz w ramach marketingu. Były one rozproszone w strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa.

W przypadku drugiego typu charakterystycznego dla lat 70 – tych i początkowej fazie 80 – tych funkcjonalnej organizacji logistyki, nastąpiło wyodrębnienie zadań logistycznych z innych sfer funkcjonalnych, utworzenie oddzielnego działu. W latach siedemdziesiątych i na początku lat osiemdziesiątych ( XX w. ) proces ten miał miejsce w przedsiębiorstwach USA. Początkowo zadania logistyczne koncentrowały się tam na funkcji obsługi dostaw, z czasem przeniosły się na sferę dystrybucji towarów. Proces ten był typowy dla przedsiębiorstw przemysłu artykułów spożywczych, gdzie obsługa dostaw oraz koszty dystrybucji odgrywały ogromną rolę.

Nieco inaczej wyglądała sytuacja w przemyśle samochodowym, gdzie dużą rolę odgrywały problemy obsługi zaopatrzenia i koszty gospodarki materiałowej. Próbowano wpływać na większą akceptację logistyki przez inne działy przedsiębiorstwa aby usprawnić współdziałanie między logistyką materiałową a logistyką dystrybucji.

Trzeci typ organizacji logistyki coraz częściej spotykany jest we współczesnych przedsiębiorstwach. Powinien on dominować w przyszłości. Zauważamy tutaj wszystkie zadania logistyczne scentralizowane pod jednolitym kierownictwem. Sfera logistyki, wyodrębniona w sensie kompleksowym jest akceptowana przez pozostałe sfery funkcjonalne, jako w pełni równorzędna i tak jak inne działy wywiera wpływ na strategiczne zarządzanie przedsiębiorstwem.

Aby mówić o logistyce jako zarządzaniu procesem przepływów, należy włączyć do sfery logistyki funkcję koordynacyjną. Chodzi tu o wdrożenie zasady i orientacji na przepływy w całej strukturze przedsiębiorstwa. Zadaniem funkcji koordynacyjnej jest łagodzenie konfliktów między czynnościowo zorientowanymi jednostkami wewnątrz łańcucha wartości.

Koordynacja zorientowana na przepływy oraz wspomaganie zadań w systemie logistycznym i w zarządzaniu przedsiębiorstwem, może się odbywać za pomocą sztabów logistycznych jako pomocniczych stanowisk zarządzania (rys.1.5).

Rys. 1.5 . Sztabowo – liniowa organizacja logistyki w przedsiębiorstwie.

Źródło : Logistyka – koncepcja zintegrowanego zarządzania przedsiębiorstwem, PWE, Warszawa 1999r. , s. 203.

Sztaby logistyczne, logistyczne komisje powinny mieć umowną pozycję w strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa. Powinny być wyposażone w niezbędne kompetencje i dysponować możliwościami wykonawczymi w tym zakresie.

Spotykane w literaturze próby klasyfikacji systemów logistycznych mają charakter umowny i otwarty. Dlatego konieczne i niezbędne są dalsze analizy teoretyczno – metodologiczne i empiryczne w zakresie rozpoznania struktury systemu logistyki.

Systemy logistyczne można dzielić według dwóch podstawowych kryteriów :

1. instytucjonalnego, tj. według liczby i rodzaju instytucji składających się na strukturę systemu,

2. funkcjonalnego, tj. według sfery działania w przedsiębiorstwie skali łańcucha logistycznego.

Na podstawie kryterium instytucjonalnego, rozpatrywanego w skali ogólnogospodarczej, można wyodrębnić następujące systemy i podsystemy logistyczne :

a). system mikrologistyczny, tj. system logistyczny przedsiębiorstwa ,

b). system metalogistyczny, tj. łańcuch logistyczny ,

c). system mezologistyczny, będący rezultatem pionowej integracji

systemów metologistycznych ,

d). system makrologistyczny, będący wyrazem integracji procesów

logistycznych w skali całej gospodarki ,

e). zewnętrzny system logistyczny ( międzysystem ) integrujący

procesy logistyczne między dostawcami a odbiorcami.

Wewnątrz tych systemów można tworzyć systemy częściowe według kryterium celu przedsiębiorstwa. Inaczej będzie wyglądała logistyka przedsiębiorstwa produkcyjnego, inaczej przedsiębiorstwa handlowego, jeszcze inaczej logistyka wojskowa.

Jeżeli chodzi o kryterium funkcjonalne, to podziału systemów logistycznych można dokonywać w podwójnym ujęciu. Z jednej strony są to funkcje pierwotne w przedsiębiorstwie, takie jak : zaopatrzenie, produkcja, sprzedaż, z drugiej strony funkcje zarządzania, tj. funkcje decyzyjne, które kierują życiem zasobów i koordynowaniem funkcji rzeczowych. Występują one w każdej sferze działalności przedsiębiorstwa i na każdym szczeblu jego hierarchii.

Podsystemy logistyczne w przedsiębiorstwie tworzone są dzięki informacjom płynącym z rynku zaopatrzenia do rynków zbytu. Prowadzi to do wyodrębnienia następujących podsystemów logistycznych :

1). podsystem logistyczny w sferze zaopatrzenia, czyli podsystem

przepływu surowców, materiałów, części zamiennych ,

2). podsystem logistyczny w sferze produkcji, czyli podsystem

przepływu surowców, materiałów, części zamiennych,

półfabrykatów wyrobów gotowych między magazynami

zaopatrzeniowymi a magazynami wyrobów gotowych ,

3). podsystem logistyczny w sferze dystrybucji, czyli podsystem

przepływu wyrobów gotowych między magazynami zbytu

a klientami na rynku zbytu ,

4). podsystem logistyczny w sferze zwrotu towarów, pustych opakowań

odpadów w kierunku odwrotnym, czyli od klientów do dostawców.

Aby dyskutować o znaczeniu w strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa działu logistyka – taka jednostka organizacyjna musi w nim funkcjonować.

Według badań dokonanych w 1987 roku, w RFN przez H. Baumgartena i R. Zibella, w około 60 % przedsiębiorstw tego kraju występował dział logistyki. Aż 93 % spośród ankietowanych przedsiębiorstw stwierdzało, że istnienie tego działu jest w pełni uzasadnione. Teoria ta znalazła szybko potwierdzenie w praktyce. Badania przeprowadzone w 1990 roku w Niemczech wykazały, iż ilość przedsiębiorstw mających w swej organizacji dział logistyki wzrosła aż o 14 % [czyli w 1990 – 74 %].

Autorzy wyżej wymienionych badań wskazują na fakt, iż samo posiadanie w przedsiębiorstwie jednostki organizacyjnej logistyki nie przesądza jeszcze o rzeczywistym wdrożeniu koncepcji logistycznych. Ważny jest stopień koncentracji lub rozdzielenia zadań logistycznych.

H. Baumgarten i R. Zibell ustalali jakie zadania są przyporządkowane logistyce i jak bardzo te zadania są zinstytucjonalizowane w sferze logistyki lub w innych sferach, realizujących zadania logistyczne.

Ciekawa jest różnica między pożądanym a rzeczywistym stanem przyporządkowania poszczególnych funkcji działowi lub sferze logistyki. Największa dysproporcja między pożądanym a faktycznym stopniem organizacyjnego przyporządkowania i sterowania produkcją, realizacji zaopatrzenia, transportu i realizacji dystrybucji.

W 1986 roku krajowe związki logistyczne przeprowadziły w wyżej wymienionym kontekście badania w sześciu krajach Europy Zachodniej – RFN, Belgii, Holandii, Wielkiej Brytanii, Francji i we Włoszech – na przykładzie 500 przedsiębiorstw różnych typów. Wyniki tych badań pokazały iż największy stopień zaangażowania funkcji logistycznych występuje w RFN [75 %]. W pozostałych krajach wyodrębnione działy logistyki występowały: w Holandii – 65 %, we Włoszech – 61 % , w Wielkiej Brytanii – 55 % , we Francji – 48 %, w Belgii – 46 %.

Zauważa się wyraźną integrację organizacyjną funkcji i procesów logistycznych w ramach samodzielnego działu logistyki. Jednak w różnych przedsiębiorstwach poziom tej integracji jest różny. Najsilniej „sprzężone” w dziale logistyki są funkcje transportu, magazynowania oraz zarządzania procesami logistycznymi. Ogromne znaczenie ma zintegrowanie funkcji zarządzania całą sferą logistyki.

W 1989 roku przeprowadzono w Kanadzie i USA badania, z których wynika, że w 53 % badanych przedsiębiorstw dominowała funkcjonalna organizacja logistyki. W 1/4 przedsiębiorstw odpowiedzialność za realizację funkcji logistycznych była zintegrowana w jednej jednostce organizacyjnej.

W 29 % przedsiębiorstw funkcje logistyczne były rozdzielone na różne jednostki organizacyjne.

W 1991 roku grupa badawcza Uniwersytetu w Ohio potwierdziła rozpoznanie w zakresie profilu organizacyjnego logistyki w przedsiębiorstwach amerykańskich. Od zakresu i miejsca realizowanych zadań w przedsiębiorstwie zależy hierarchiczne przyporządkowanie logistyki w strukturze szczebli zarządzania w danej firmie. Według badań prowadzonych w Niemczech [1987 rok] przez wspomnianych wcześniej – H. Baumgarta i R. Zibella w 12,6 %

przedsiębiorstw logistyka była ulokowana w najwyższych warstwach struktury zarządzania – na poziomie kierownictwa zarządu przedsiębiorstwa. W 50 % przebadanych przedsiębiorstw najwyższą pozycją zajmowaną przez logistykę był szczebel kierownictwa głównego działu.

Badania prowadzone w kolejnych latach potwierdzają stały wzrost znaczenia logistyki, na co może wskazywać udział logistyków w granicach zarządzających na najwyższych szczeblach struktury decyzyjnej przedsiębiorstw. ¹⁰

Przypisy:

¹ B.H. Kortschak , Co to jest logistyka ?, Wydawnictwo Austriackiej Federalnej Izby Gospodarczej, Wiedeń 1992, s.11 – 15 – za Cz. Skowronek, Skowronek. Sarjusz – Wolski Logistyka w przedsiębiorstwie, PWE W – wa 1999, s.13.

² W. Stankiewicz, Logistyka MON, W – wa 1968 r.

³ F. J. Beier, K. Rutkowski , Logistyka , SGH , W – wa 1995 r., s. 16.

⁴ F. J. Beier. K. Rutkowski , Logistyka , AGH , W – wa 1995 r., s.14.

⁵ L. Garbarski, I. Rutkowski , W. Wrzosem , Marketing. Punkt zwrotny nowoczesnej firmy, PWE , W – wa 1998 , s. 390

⁶ Cz. Skowronek , Koszty zapasów w przedsiębiorstwie przemysłowym , PWE , W – wa 1971 r.

⁷ Podstawy gospodarki materiałowej , pod red. Cz. Skowronek , PWE , W –wa 1985 r. , s.5.

⁸ Cz. Skowronek , Analiza gospodarki materiałowej w przedsiębiorstwie przemysłowym , PWE , W – wa 1982 ,

⁹ P. Blaik , Logistyka – koncepcja nowoczesnego zarządzania przedsiębiorstwem, s.20.

¹⁰ P. Blaik, Logistyka – koncepcja nowoczesnego zarządzania przedsiębiorstwem, PWE Warszawa 1999r. , s.221.